Wat is een touwslagerEen touwslager, lijndraaier, baander of zeeldraaier is een ambachtsman die garens, vroeger meestal van hennep, tot touw verwerkt. Sinds het einde van de 19e eeuw is het beroep vrijwel uitgestorven. Hoewel, als je met Google op internet zoekt, kom je nog steeds touwslagerijen tegen.
Aan de lijnbaan De touwslager doet zijn werk in de open lucht, overdekt of in een tentachtig geheel, op een touwslagerij of lijnbaan: een soms wel 300 meter lange, smalle strook grond waarboven vele door een spinner aangeleverde garens, worden uitgeschoren (uitgelopen). Het touw komt terecht in een 'kuil', een nog steeds bestaande lengtemaat voor touw. Aan een van de uiteindes van de lijnbaan worden de garens in groepjes aan de haken van een wiel of slagmechanisme (slinger) bevestigd, aan iedere haak een groepje garens. Daar staat ook een teer- en drooghuis.Aan de andere zijde van de lijnbaan worden de garens allemaal aan de ene haak, de lammeroen, van de lopende bok vastgemaakt. Deze lopende bok is een karretje met twee wielen en een over de grond slepend uiteinde waarop gewichten kunnen worden gezet, om zodoende de kracht waarmee de garens in elkaar werden gedraaid te kunnen regelen.Zo kan de kracht waarmee de garens tot strengen worden gedraaid worden bepaald en daarmee de uiteindelijke trekkracht en de stijfheid van het touw. Ook bevindt zich aan dit uiteinde van de lijnbaan de klos: een taps toelopend en voor iedere groepje garens ingekerfd stuk hout dat hier de garens uit elkaar moet houden.De term touwslaan wordt verklaard doordat er tijdens het proces gebruik wordt gemaakt van haken en als een haak in de rondte draait zegt men dat de haak in de rondte slaat. De ronddraaiende haken brengen dus slagen in de groepjes garens aan. Het wiel/de slinger wordt vervolgens rondgedraaid zodat door het ronddraaien van de haken (torsie) uit ieder groepje garens een streng (ineen gedraaide garens) ontstat. Vervolgens worden deze strengen met behulp van een houten klos onder voortdurend blijven draaien aan het wiel ook weer in elkaar gedraaid tot een touw, het zogenaamde wantslag touwwerk. Deze klos zorgt in dit stadium ervoor dat de strengen tijdens het draaien maar op één plek om elkaar heen worden gedraaid (alleen achter de klos aan de kant van de losse bok) en dat de strengen heel regelmatig in elkaar worden gedraaid.
Tevens kan door met de klos mee te lopen en deze tegen te houden of juist mee te duwen richting slagmechanisme de lengte van de slag van het touwwerk bepaald worden: de lengte waarover de strengen van een touw een volle slag om elkaar heen worden gedraaid. Hoe korter deze slag hoe stijver het touwwerk. Om verschillende touwdiktes te produceren wordt het aantal garens per haak vermeerderd. Met enkele van zulke wantslag-touwen kan vervolgens het proces worden herhaald, zodat het mogelijk is om dikke flexibele scheepstrossen te maken, het zogenaamde kabelslag touwwerk. Touw wordt volop gebruikt voor de tuigage van zeilschepen. Touwslagerijen kom je in vroegere tijden dan ook vooral tegen in havensteden. Veel van deze steden hebben nog steeds straten waarvan de naam aan deze voormalige functie herinnert, bijvoorbeeld de Lijnbaan in Rotterdam, de Lijnbaansgracht in Amsterdam, de Lijnbaanstraat in Groningen, de Touwslagersdreef in Maastricht en de Reeperbahn in Hamburg. Ook in Winsum is een touwslagerij geweest. Daar bestaat nog een straatnaam die ernaar is genoemd
Touwslager en de familieaam CordemansVoor de betekenis van en het ontstaan van de familienaam moeten we het in twee gedeelten behandelen. Het eerste gedeelte van de familienaam is Corde. Het woord corde kent vele betekenissen. We gaan eerst de geschiedenis bekijken. Hiervoor moeten we best wel een flink stuk terug in de tijd. Het woord corde komt van het Franse woord corde (le corde); wat komt via het Latijnse woord corda (chorda,æ)(snaar, darm, lier, touw); uit het Oud-Grieks, het woord cordè (chordè, χoρδή,º ; Κόρδα,º ; ΧΟΡΔΗ) (snaar, darm, pees)(-instrument, -en; ξγχoρδα, τα ; ΞΓΧΟΡΔΑ,Τ Het woord corde betekend in het Nederlands Koord. Nauw verwant aan corde is cordon (touwtje, koord, snoer, band),wat eveneens ook deze betekenis heeft.
De eerste waarneembare familienamen waren b.v.: Corde; Corder; Corde-roy; Corduroy; Cordelier; Cordiers; Cordon; Koordeman; van der Koorde, die touwslagers (faber cordarum) of -binders waren en een touwslagerij of -handel (corderie) hadden of andere connecties c.q. verwantschappen ((du)Cordelier(s), de Cordelier(s), Kordemaker(s), Kordewagenaar(s)), daar vroeger de familienamen vaak vernoemd zijn naar de beroepen die met uitoefent. Het werk wat geleverd wordt door de touwslager of -binder, heet het touwwerk (la cordage). Het woord touw van -slager of -binder komt uit het Oud-Germaans, van een stam, die oorspronkelijk de betekenis van het woord werken heeft en niet in de betekenis van bindmateriaal.
Het werkwoord touwen betekende oorspronkelijk dan ook werken (gereedmaken, afwerken of het vervaardigen van huiden), maar later in de meer specifieke betekenis van leer bewerken, het afwerken of het looien van leer. Diezelfde verschuiving zie je ook bij het Engelse woord voor touw rope, dat aanvankelijk de betekenis had van oogsten (verwant met het Nederlandse woord rijp, ook een vorm van werken). Het woord touw wordt op verschillende manieren geschreven in de middeleeuwen zoals: tou > Oud-Saksisch; tau > Oud-Fries; tow > Engels, wat ook verwant is aan touwen. Het woord touwen wordt ook op verschillende manieren geschreven zoals: zouwen > oudhd.; tawain > oud-Engels; taujan > Gotisch; tawiðo > Runisch (de hoorn van Gallehus (5de eeuw), ik maakte); Hetzelfde woord als tooien; de verbinding van ooi en ouw wisselen afhankelijk van de oorsprong vervoeging, vgl. naast Gotisch taujen de verleden tijd van tawida, zoals in gouw, gooi.
De naam corde is ook nauw verwant van een cordewanier > carduwanier > corduanier, wat komt uit het Franse woord cordoanier later cordonnier, wat betekent een schoenmaker of leerbewerker (is terug gevonden in de boeken bij de namen van weerbare mannen van Brugge tussen 1338 en 1340, staat vermeld als beroep: carduwanier). Corde en cordoanier komt van het Oud-Franse woord cordoan wat afkomstig is van Acuir de Cordoue, wat betekend het Ahet Corduaanse leer (Uit de Spaanse plaats Cordova en in het Latijns Romaans Cordoba, wat een Ibische naam is). Dit leer staat in die tijd bekend om zijn soepelheid en dus perfect om schoenen te maken van hoge kwaliteit. Voor het woord touwslagerij is ook veel het woord 'baan' gebruikt en voor de touwslager het woord 'baander'.
Hieronder volgt een beschrijving van het beroep 'touwslager' uit het 'menschen bedrijf' van Jan Luiken uit het jaar 1694:
'Door touwslagers verstaat men lieden / welke hun gestaan zoeken / door het vervaardigen van sterke / gedraaide koorden van hennip en van heide of heede. Eerst spinnen zij / door een zeker werktijg / enkelvoudige koorden verschillende dikte / draaijen naderhand deze enkelvoudige draden / koorden of strengen drie- / vier- / vijf- / zes- / zeven- / acht- / tien- / of twintigvoudig te samen / waardoor zij een meer of minder dik en sterk touw / al naar verkiezing / erlangen. Het dunste touw is het nette- en zeilgaren en het dikste het ankertouw van groote schepen / dat somtijds nagenoeg zoo veel dikte / als eene mans dij gebat.
Wie alle menschelijke betrekkingen slechts vlughtig nagaat / zal ontdekken / dat er geene gevonden wordt / die geen touw gebruikt; en dat het voor de scheepvaart eene der onontbeerlijkste behoeften uitmaakt: waaruit volght / dat de maatschappij ook al den touwslager niet mishen kan en dat hij derhalve mede op de lijst van hare nuttige leden behoort gebragt te worden'.
Anders gezegd: Onder touwslagers verstaat men mensen, die hun bestaan zoeken, door het vervaardigen van sterke, gedraaide koorden van hennep en van heide of heede. Eerst spinnen ze, door een zeker werktuig, enkelvoudige koorden verschillende dikte, draaien naderhand deze enkelvoudige draden, koorden of strengen drie-, vier-, vijf-, zes-, zeven-, acht-, tien-, of twintigvoudig tesamen, waardoor zij een meer of minder dik en sterk touw, al naar verkiezing, krijgen. Het dunste touw is het nette- en zeilgaren en het dikste het ankertouw van grote schepen, dat soms nagenoeg zo dik is als de dij van een man.
Degene die alle menselijke betrekkingen slechts vluchtig nagaat, zal ontdekken, dat er niemand gevonden bestaat die geen touw gebruikt en dat het voor de scheepvaart een van de onontbeerlijkste behoeften is; waaruit volgt, dat de maatschappij de touwslager niet kan missen en dat hij daarom ook op de lijst van nuttige mensen behoort te staan.
Plaatsnamen en beroep
De Romaans Latijnse naam van de plaats Corduae of Corduæ, die tegenwoordig de Franse plaats Cordes (Tarn.) heet en de plaats Cordemaise, zouden hier ook voor in aanmerking kunnen komen, omdat sommige plaatsnamen maar ook soms streken vernoemd zijn naar een beroep die veelvuldig daar is uitgeoefend.
De beul De iets lugubere betekenis van de naam is, dat de beul die de strop om de nek van een ter dood veroordeelde doet, ook deze naam Cordeman draagt. Hij is de Cordeman. Hij is de beul met de strop, daar het woord strop ook in het Frans corde betekend (ten koorden trecken, tot de galg veroordeelen, tot de koorde verrijzen). Pezen, brand, vervoer en meer Een cordeman kan ook een man zijn, die de pezen maakt, het vervaardigen er van of het spannen van kruisbogen en katapult in die tijd. Hij heeft ook nauw samengewerkt met de wapenmakers. Het woord korde komt ook al in de geschiedenis van de Mechelse brandweer voor. Men spreekt over het uitrukken van de mannen die bij de brand moeten helpen blussen. De bewoners van het brandende huis moeten luidkeels 'BRAND!' roepen en in de straat des onheils en de vier omringende straten dient men 's nachts bij brand licht uitgehangen te worden, om de weg te wijzen van de blussers. Het water kunnen ze ophalen langs de deuren van de huizen, omdat iedereen uit de buurt, volgens zijn bezit, kuipen, ketels en emmers met water gevuld, klaar moeten zetten.
De brouwers, de smoutslagers, hoveniers, cordewagenaars en de straatwagenaars moeten voor het transport van het water met alle dienstige (dienstdoende) vervoersmiddelen dadelijk naar de plaats of plek des onheils (ramp, brand) komen. Daarom is het ook de verplichting al deze (vervoer-)middelen in goede staat te bewaren. Men spreekt van het reglement, dat daterende uit 23 Januari 1687 tot 26 Februari 1791 'Betreffende de maatregelen ingeval van brand in Mechelen'. De term cordewagenaar is een erg oude, veel voorkomend beroep in de driehoek: Mechelen - Leuven - Brussel. Dit is ook al het geval in de Middeleeuwen. De term wordt rechtstreeks in verband gebracht met de scheepvaart en hierbij even belangrijk als de term 'buijldrager'. Voor het jaar 1550, als het zeekanaal Antwerpen-Brussel wordt gegraven, gebeurt de aanvoer van goederen voor de belangrijke steden Brussel en Leuven, via Mechelen, via de Dijle of Zenne.
Als de goederen ins Mechelen aankomen, verkiest men gemakshalve en om sommige belastingen te ontlopen dikwijls de sinds de Middeleeuwen en mogelijk reeds vroeger gekasseide weg Mechelen - Zemst te gebruiken en de goederen te Zemst op de binnenschepen te laden op de plaats waar zich nu de Kloosterstraat met de Brusselsesteenweg verbinding bevindt. Daarom is het een zeer belangrijke activiteit van cordewagenaars en buijldragers geweest. Er wordt wat tijd besteed aan goederen overladen van de weg naar het water en omgekeerd. Niet alleen dit aspect maar ook het drukke economische verkeer in het algemeen in de genoemde driehoek heeft gezorg voor het (voort)bestaan van deze term. Deze term is Belgisch of Zuid-Hollands. (De term 'wagenaar' (waghenaer) staat voor een bediende, bestuurder of een maker hiervan. Een cordewagenaar > crodewaghenaer > crodewaghencruder > croydewagencruder > kerdewaghencruuder > kruiwagenkruier of cordewagencruijer. Corde is crode. Een cordewagen of crode-; crude-;cudde-; crooy-; keurre-; körrewoagen; is een één of tweewielige kruiwagen of een vierwielige schuifkar dat een onoverdekt rijtuig is, waarvan de bak onmiddellijk op het stel rust. En hieraan toegevoegd een koord of touw.
Dit cord, koord of touw, wordt gespannen door de kruier of cordeman bovenop zijn schouders, waardoor hij niet de kruiwagen alleen voortduwt, maar ook enigszins draagt. Dus twee handelingen in een. De cordewagens zijn speciaal kruiwagens voor dit werk aangepast. In de Belgische stad Mechelen is dit een erkend ambacht en dus een een gilde met een 'rolle' (regelement) uit 1701. Deze ambacht is gespecialiseerd in het vervoer van vaten bier op 'Cordewagens' (een soort kruiwagens). De ver doorgedreven versnippering van de ambachten, laat niet toe dat brouwers zelf hun bier vervoeren. En dit is vast gelegd in 'de rolle'.
We lezen uit 'de rolle', zowat het regelement van het beroep in Mechelen uit 1701:
'In den eersten, dat de cordewagenaars van het voeren van ieder tonne, soo cleyn als goet bier, uyt de brouwerijen, die te kelderen ende op de stellingen ende op andere tonnen te leggen, sullen hebben drije stuivers, behoudens dat de cuyt tappers van ieder touwe kuyt maar en zullen betaelen enen stooter. Van ieder tonne bier te voeren aen de schepen, twee stuyvers. Van ieder tonne bier te voeren buyten de stadt, vier stuyvers, vijf stuyvers van ieder tonne Lovens oft Liers bier te lossen van de wagens ofte karren, die te voeren ende op de stellingen te leggen als boven, vier stuyvers. Van anderhalf aeme sesse stuyvers; van het stuck oft twee aemen, acht stuyvers ende van grootere vaeten, naer advenant. Verleidende mijne voors. Heeren de cordewagenaers ist voordens te pretenderen.’ t sij voor loon, pot bier oft andersints, op de boete van sesse guldens voor iedere contraventie'.
Deze cordewagenaars werken heel nauw met de buijldragers en straatwagenaars, omdat de goederen vanuit het schip worden gehaald door de buijldragers en overgedragen worden aan de cordewagenaars die het op hun beurt de goederen meenemen naar de stad. De cordewagenaars vervoeren de tonnen bier of andere goederen van de oevers van de Dijle en de Zenne naar cafés in de stad. Deze ambacht is hierin gespecialiseerd geweest en de cordewagens zijn er speciaal voor ontworpen.
Voor grotere afstanden worden de straatwagenaars ingeschakeld om de goederen verder te transporteren per huifkar of koets. We moeten niet uitsluiten dus dat een Cordeman ook een cordewagenaar zou kunnen zijn, daar corde de afkorting is van cordewagenaar. Een cordeman. Dus een crodemans -zoon. Een zoon van een Crodeman of te wel een zoon van een kruier. De gilde van de Cordewagenaars heeft zijn ambachtshuis op de Zoutwerf nummer 1 te Mechelen.
In de 13de eeuw noemt men de plaats langs de Dijle-oever kortweg 'Werf'. In 1301 krijgt Mechelen het recht zout te verhandelen. 'Werf' wordt 'Zoutwerf'. Het gildenhuis wordt gekocht op 17 April 1515. In 1630 verbouwt de gilde het. Het ambacht van de Cordewagenaars overleeft de Franse revolutie van 1792 gedurende ruim een eeuw. Kort na de omwenteling koopt de gilde haar aangeslagen gebouw terug. Ze is nog actief tot einde van de jaren achttienhonderd. Vele generaties en families Cordewagenaars hebben onder het gezag van de gilde gewerkt en wonen vierhonderd jaar lang vlakbij hun werk aan de Dijle en de Zenne. Hier worden de schepen gelost. De huizen langs de 'Zoutwerf' worden meestal bewoond door burgers en handelaren. De Cordewagenaars wonen in de smalle straatjes tussen die woningen, die uitgeven op de 'Zoutwerf': 'de fortjes'; 'de Konijnenpijp'; 'de Open poort'; 'de Karrenpoort' (hier staan in die tijd de kruiwagens van het ambacht); de Rode poort; de Radijzengang en de Meukelensgang.
Het woord man is een (mens van mannelijk geslacht) Middeleeuws-Nederlands, Oud-Nederfrankisch, Ous-Saksisch, Oudhoog-Duits. Man > Oud-Fries; mon > Oud-Engels; mannr, maðr > Oud-Noors; manna> Gotisch; buiten het Germaans. muñ (vgl. Moezjik) > Russisch; mainyu (geest) > Avestisch; manu- > Oud-Indisch, misschien verwant met Latijns. Mens (geest)(vgl.mentaal). munan (denken) > Gotisch, mind > Engels, van een basis met de betekenis denken ÿ mens. Mans kan ook de vertaling zijn van mens, maar ook in de betekenis van 'de kracht tot iets hebben'. Dus heel wat mans zijn (tot veel in staat zijn). Dit is een Middeleeuwse schrijfwijze.
Dit beroep wordt ook in de poorterboeken [2] van Brugge (periode 1418/1434)vernoemd, daar iemand wordt genoemd die poorter [1] wil worden 'omme de cardewaghen te crudene'. De cordemans kan ook geschreven worden als 'cor de mans'. In deze betekenis gaat het om een corwagenaar (cor de wagenaar). Een corwagenaar is een Antwerpse aangelegenheid voor een koetsier van een corbillard voor het jaar 1940. Dit is de benaming geweest van een lijkwagen die de Antwerpenaars uit de Franse tijd en taal hebben overgenomen. Die corbillard is een zwart geschilderde praalkoets, voorgetrokken door zwarte paarden. De eerste waarnemingen van de naam Cordemans in verbasterde vorm dateert uit de 14de eeuw met de naam Walterus Dictus Kordemakere uit de streek van Leuven rond 1304. Soms kan de familienaam ook de vorm Korteman aannemen, wat een bijnaam is voor iemand met een klein of kort (de Corte) gestalte of postuur (Henricum Cortteman, uit de plaats Tienen in 1379, Jan Corteman = Janne Cordemans uit de plaats Kamperhout in 1450. Korth > Kordt > Kort(e).
De patroniemen op de familienaam Cordemans zijn
Ceurreman(s); Ceur(t)(e)man(s); Coordeman(s); van der Coorde; Cooreman(s); van der Coore; Cordeman(s); Cordemann; Corderman: Coreman(s); Cort(t)(e)man(n)(s); van der Corte; Cordemakere; Cordewagenaar(s); Court(e)man(s); Cuddeman(s); Coddeman(s); Curdeman(s); Crodeman(s); Croyman(s); Crooyman(s); Crudeman(s). Verwanten van de familienaam zijn: Cor de la mans; (Du)Cordelier(s); Cordemoy; Corder; Corderoy; Cordiër(s); Cordon; Cordonnier; Cor du Roy; (Cordes(z)); Cordemon; zelf komt de naam voor als Corderman > Katterman(n) > Catherman > Cotherman > Kederman > Kaderman.
Alle namen zijn verwant aan elkaar, gezien in de (woord)betekenis van touw < huid > leer, maar niet in bloedverwantschap. Dat zijn alleen de patroniemnamen van Codemans. Alleen de oorsprong van de verschillende betekenissen liggen op verschillende locaties. De namen kunnen zowel geschreven worden met een C als een K. Dit wisselt elkaar af, daar de letter >C= in het Latijns klinkt en uitgesproken wordt als de letter >K=. Want vroeger worden de geboortes en familienamen in het Latijns geschreven in de Katholieke kerk (potjes Latijns).
Vele andere betekenissen van Corde zijn:
Gezegden en uitdrukkingen die daar vandaan komen:
Woordverklarinngen
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
